Ανέκαθεν συνόδευε τον ναυτικό ο τίτλος του παραμυθά. Ίσως και να ήταν δικαιολογημένος ως ένα σημείο, γιατί όταν επέστρεφε απ’ τα ταξίδια του, συχνά μιλούσε γι’ ανθρώπους παράξενους που συνάντησε, πλοία φαντάσματα που είδε, γοργόνες που τον συνόδεψαν για λίγο ή πολύ στο πέλαγος, κύματα ψηλά σαν τα βουνά με τα οποία πάλεψε το πλοίο τους, φίδια γιγάντια ή τέρατα που τους απείλησαν.... και πράγματα άλλ’ αμέτρητα, σίγουρα όχι εύκολα πιστευτά από τον κάθε στεριανό.
Κρίνοντας εκ των υστέρων τις αφηγήσεις τους, συμπεραίνομε ότι πολλές εξ’ αυτών, όπως οι σχετικές με τις γοργόνες, τα γιγάντια φίδια και τα θαλάσσια τέρατα, ειπώθηκαν «ναυτική αδεία», άλλες όμως, όπως αυτές που αναφέρονται σε πλοία φαντάσματα, ή σε κύματα ψηλά σαν «βουνά», κατά την άποψή μου σηκώνουν κουβεντούλα, την οποία και θα προσπαθήσω να κάνομε παρακάτω.
Ryou Un Maru
Σχετικά λοιπόν με τα πλοία φαντάσματα, αν ψάξομε λίγο το θέμα, διαπιστώνομε ότι πράγματι, έστω και αραιά, τα συναπαντούσαν οι ναυτικοί στο πέλαγος. Πιο πρόσφατη περίπτωση, το Ιαπωνικό αλιευτικό ανοιχτής θαλάσσης Ryou Un Maru, που τ’ άρπαξε από την προβλήτα που είχε παροπλισθεί στο Hokkaido της Ιαπωνίας, το μετασεισμικό φονικό τσουνάμι της 11ης Μαρτίου του 2011, ευτυχώς χωρίς πλήρωμα επάνω του. [1Α] Μέχρι τις 26-3-2012, για περισσότερο από έναν χρόνο δηλαδή, κανείς δεν ήξερε κάτι να πει για τον χαμό του. Την ημέρα αυτή, ένα περιπολικό αεροπλάνο της Καναδικής αεροπορίας, το εντόπισε κάπου 195 μίλια μακριά από τις ακτές του ΒΔ Καναδά και της ΝΑ Αλάσκας, να το παρασύρουν έρημο, σκοτεινό και κατασκουριασμένο, θαλάσσια ρεύματα και κύματα, με τα παλαμάρια του κομμένα, να σέρνονται ξεφτισμένα στη θάλασσα.[1] Για μέρες παρέμεινε ενδιαφέρον ανάγνωσμα στις εφημερίδες του κόσμου όλου. [1Β][1Γ] Εκτιμώ ότι όποιοι ναυτικοί το είδαν σ’ αυτό το 3000 μιλίων μοναχικό ταξίδι του, σίγουρα θα μίλησαν και με το δίκιο τους, για κάποιο πλοίο φάντασμα.
Λίγες ημέρες αργότερα, στις 06-4-2012, το πλοίο της Αμερικανικής ακτοφυλακής Anacapa το βύθισε με πυροβολισμούς, διότι αποτελούσε κίνδυνο για την ναυτιλία και το οικολογικό σύστημα, αφού οι πλοιοκτήτες του, αν και ενημερώθηκαν, δεν ενδιαφέρθηκαν για την επανάκτησή του. [1 - 1Δ]
MARY CELESTE
Επίσης στις 5–12–1872 το Αμερικανικό ιστιοφόρο MARY CELESTE (τύπου μπριγκαντίνι), κατά το ταξίδι του από Νέα Υόρκη προς Γένοβα, φορτωμένο με 1700 βαρέλια οινοπνευματώδη, ευρέθηκε από το ιστιοφόρο DEI GRATIA (επίσης μπριγκαντίνι), 600 μίλια δυτικά βορειοδυτικά του Γιβραλτάρ, με τα πανιά του ανοιχτά, ν’ αρμενίζει ακυβέρνητο στον ωκεανό.
Άγημα τριών ανδρών του Dei Gratia υπό τον υποπλοίαρχό του, που ανέβηκε στο Μary Celeste, διαπίστωσε ότι κανείς από τα 10 άτομα που επέβαιναν σ’ αυτό (8 πλήρωμα και η γυναίκα του πλοιάρχου με την 2 χρονών κόρη της) δεν υπήρχε στο πλοίο. Εξαιρουμένου όμως του δρομόμετρου και κάποιων άλλων ναυτιλιακών οργάνων, καθώς και των εγγράφων του πλοίου, οτιδήποτε άλλο ήταν στη θέση του. Στο ημερολόγιό του, τελευταία καταχώρηση είχε γίνει στις 24-11-1872, χωρίς και ν’ αναφέρεται κάτι αξιόλογο εκεί. Ενδείξεις πειρατείας, ή κάποιας πάλης δε παρατηρήθηκαν πουθενά. Όλα τα προσωπικά είδη του πληρώματος, ακόμη και κάποια τιμαλφή (ίσως της γυναίκας του πλοιάρχου και της κόρη τους) ήταν εκεί. Το φορτίο επίσης ήταν σε καλή κατάσταση και στη θέση του, το δε πλοίο, με κάποια μικροπροβλήματα, ήταν καθ’ όλα αξιόπλοο. Έλλειπε όμως μία βάρκα, ενώ ένα χοντρό σχοινί 100 περίπου μέτρα μακρύ, εσέρνονταν από την πρύμη του στην θάλασσα.
Όταν το άγημα επέστρεψε στο Dei Gratia, ο υποπλοίαρχος μετά την ενημέρωση που έκανε στον καπετάνιο του για τα όσα είδαν πάνω στο ακυβέρνητο Mary Celeste, του πρότεινε ν’ αναλάβει την διακυβέρνησή του, μαζί με δύο ακόμη άνδρες από το δικό τους πλήρωμά. [2Α] [2Β]
Ο πλοίαρχος φοβήθηκε αρχικά να συναινέσει, σκεπτόμενος ότι αν δέχονταν, ίσως να έθετε σε κίνδυνο και τα δύο πλοία, εξαιτίας της πλημμελούς επάνδρωσης που θα είχαν, μετά το μοίρασμα του μάλλον εξαμελούς πληρώματός του. [2A]
Οι αντιρρήσεις του όμως εκάμφθησαν ύστερα από διαβούλευση που είχε με ολόκληρο το πλήρωμα. Έτσι κατά τις 5 το βράδυ της ίδιας ημέρας (05-12-1872), ο υποπλοίαρχος ξαναγύρισε στο Μary Celeste ως πλοίαρχός του πλέον, συνοδευόμενος και πάλι από δύο ναύτες (όχι τους ίδιους που είχε την πρώτη φορά). Μετά από προετοιμασίες δύο περίπου ημερών επί του Mary Celeste, τα δύο πλοία, έβαλαν πλώρη για το Γιβραλτάρ, παρακολουθώντας οπτικά το ένα το άλλο. [2Β] Ο στόχος τους ήταν, εφόσον θα έφθαναν εκεί, να παρουσιασθούν στο τοπικό δικαστήριο και ως διασώστες του Mary Celeste, να διεκδικήσουν νομικά για λογαριασμό τους, από τους κυρίους του πλοίου και του φορτίου, την προβλεπόμενη από το ναυτικό δίκαιο αμοιβή (σώστρα). [2]
Κακοκαιρία που συνάντησαν στις 12 του μηνός, κατέστησε την μεταξύ τους επαφή αδύνατη και καθένα τους έπλευσε ανεξάρτητα. Όταν όμως το Mary Celeste έφθασε την επομένη το πρωί (13-12-1872) στο Γιβραλτάρ, το Dei Gratia ήταν ήδη εκεί αγκυροβολημένο, από την προηγουμένη το βράδυ. [4Α] [2Α] [2Β] Χωρίς χρονοτριβές οι δικαστικές αρχές (Vice Admiralty Court in Gibraltar), εξεκίνησαν εκτεταμένες έρευνες για να ρίξουν φως στην δυσεξήγητη υπόθεση της εξαφάνισης του 10μελούς πληρώματος του Mary Celeste. Παρά τις μακρόχρονες προσπάθειές τους, κατέληξαν στο υποθετικό μόνον συμπέρασμα ότι το πλήρωμα του Mary Celeste, για κάποιον άγνωστο λόγο, εγκατέλειψε το πλοίο με την βάρκα πού έλλειπε. Εκ των αποτελεσμάτων όμως προκύπτει, ότι ο λόγος που το οδήγησε στην εγκατάλειψη του πλοίου, δεν είχε εκτιμηθεί σωστά, καθώς το πλοίο παρέμεινε αξιόπλοο, ενώ η βάρκα με τους επιβάτες της χάθηκε. Η τύχη τους παραμένει ένα αίνιγμα, το οποίο προσπάθησαν και προσπαθούν να λύσουν, μελετητές και συγγραφείς, με έρευνες και εικασίες αμέτρητες. Τα βιβλία και οι πραγματείες που γράφηκαν είναι πολλές και η φαντασία του κόσμου οργιάζει έως και σήμερα.[3]
Η αλήθεια όμως παραμένει μυστικό της θάλασσας, που μάλλον ποτέ της δε θα μας το αποκαλύψει.
Στο Dei Gratia επιδικάσθηκε και καταβλήθηκε στις 14 Μαρτίου 1872 η αμοιβή των 1700 αγγλικών λιρών (για την ανεύρεση και διάσωση του Mary Celeste και του φορτίου του) και από απόψεως επισήμων ερευνών, η ιστορία ετελείωσε εκεί. Το Mery Celeste στις 10 Μαρτίου 1872 αναχώρησε με καινούργιο πλήρωμα για Γένοβα να ξεφορτώσει. [2Β][4][3]
Ο Ιπτάμενος Ολλανδός
Ανατρέχοντας σε αναφορές για πλοία φαντάσματα, βρίσκομε τουλάχιστον 15 ακόμη να είναι ιστορικά επιβεβαιωμένες, όπως αυτές που πιο πάνω αναφέραμε. [5][5Α] Υπάρχουν και αρκετές άλλες όμως, που όταν τις διαβάζεις, καταλαβαίνεις ότι η αλήθεια ευρίσκεται κάπου μεταξύ θρύλου και πραγματικότητος. Σε όλες τα πληρώματά τους έχουν εξαφανισθεί από το πλοίο ή έχουν ευρεθεί νεκρά. Πιο διάσημη απ’ όλες, αυτή του Ιπτάμενου Ολλανδού. Αναφέρεται σε ένα Ολλανδέζικο ιστιοφόρο, που αναχώρησε το 1795 απ’ το Άμστερνταμ, για το συνηθισμένο του ταξίδι, τις Ολλανδικές Ανατολικές Ινδίες (την Ινδονησία). Ο καπετάνιος του, κατά τις περισσότερες εκδοχές ο Hendrick Van Der Decken, γνωστός για τις ναυτικές του ικανότητες και την επιδεξιότητα με την οποία εχειρίζονταν το πλοίο του, ακόμη και στις πιο αντίξοες καιρικές συνθήκες, ήταν υπερήφανος που εκάλυπτε αυτή την απόσταση, σε τρείς μόνον μήνες μέσα.
Αλλά, κάποια μέρα, ανοιχτά του Ακρωτηρίου της Καλής Ελπίδος, μέρος πασίγνωστο για τις καταιγίδες που συχνά ξεσηκώνονται εκεί, έπεσαν σε μία απ’ αυτές. Πλήρωμα και επιβάτες τού ζητούσαν επίμονα να ποδίσει* και να πιάσει σε λιμάνι απάνεμο, μέχρις ότου μαλακώσει η θάλασσα. Αυτός όμως, ο Hendrick Van Der Decken, υπερβέβαιος για τον εαυτό του, όχι μόνον δεν τους άκουσε, αλλά και προκάλεσε τον Θεό. Αν μπορούσε, εξεστόμισε, ας βύθιζε το πλοίο του. Κατά τον θρύλο, το πλοίο εβυθίσθηκε, αλλά δε στέριωσε στο νεκροταφείο των καραβιών, τον βυθό της θάλασσας. Για τη βλασφημία αυτή, ετιμωρήθηκε απ’ τον Θεό, να περιφέρεται αιώνια στις θάλασσες μαζί του. Πολλοί είναι εκείνοι που λένε ότι το είδαν να ταξιδεύει μ’ ανοιχτά μισοξεσχισμένα πανιά και το πλήρωμα στοιχειωμένο επάνω του. Μεταξύ αυτών (που το είδαν) και ο μετέπειτα βασιλιάς της Αγγλίας ο Γιώργος ο V, στις 11-7-1881, 4αρες η ώρα το πρωί, ανοιχτά της Αυστραλίας, νεαρός ακόμη εκπαιδευόμενος πάνω στο Βρετανικό πολεμικό πλοίο HMS BACCHANTE. [6]
Ο θρύλος του Ιπτάμενου Ολλανδού ανήκει στις ιστορίες εκείνες που κεντρίζουν την φαντασία όσων τον ακούν. Ο Βάγκνερ δε ξεφεύγει της σαγήνης του και το 1843 έγραψε την ομώνυμη όπερα, βασισμένη όμως πάνω σε μία άλλη εκδοχή, στην αγάπη. [7] Πολλά βιβλία τον αναπαράγουν ίσως λίγο διαφορετικά κάθε φορά, ενώ ο ημερήσιος ή περιοδικός τύπος, φροντίζει που και που, ν’ αποσπά τον αναγνώστη του από την σκοτούρα της καθημερινότητας, με διάφορες αναφορές στο μυστήριο που ίδια ιστορία πάντα κρύβει.
Εξετάζοντας όμως το θέμα, πλοία φαντάσματα, από λίγο διαφορετική σκοπιά, είμαστε υποχρεωμένοι να θυμηθούμε ότι το σκορβούτο (γνωστό στους Αιγύπτιους από το 1550 πΧ, όπως και στον Ιπποκράτη - 460/380 π.Χ. [8Ζ] ), μέχρι και τα τέλη του 18ου αιώνα εθέριζε κυριολεκτικά τους ποντοπόρους ναυτικούς. Εκτιμούν ότι ανάμεσα στο 1500 και 1800 μ.Χ. εσκότωσε τουλάχιστον δύο εκατομμύρια (ναυτικούς). [8A][8H] Επίσης μαθαίνομε από ομιλία που έγινε στην νομική σχολή του πανεπιστημίου Χάρβαρντ στις 27 Απριλίου 2004, ότι από τους 184.899 άνδρες που υπηρετούσαν στο Βρετανικό Ναυτικό, κατά την διάρκεια του «Επταετούς Πολέμου (1756-1763) », σκοτώθηκαν σε ναυμαχίες 1512 άτομα, ενώ από ασθένειες και κυρίως από σκορβούτο χάθηκαν 133.708. [9]
Όταν δε, ο George Anson, επικεφαλής ενός στολίσκου 8 πλοίων, αναχώρησε από την Αγγλία στις 18-9-1740, με σκοπό να χτυπήσει τις Ισπανικές κτήσεις και τον Ισπανικό στόλο στον Ειρηνικό, το σύνολον των πληρωμάτων του, πλησίαζε τους 2000 άνδρες. Όταν επέστρεψε στην Αγγλία (μέσω Νοτίου Αμερικής, Κίνας, Ινδονησίας, Κέιπ Τάουν) στις 15-6-1744, είχε χάσει περί τα 1400 άτομα. Απ’ αυτούς μόνον 4 πέθαναν σε μάχη και ελάχιστοι ακόμη από τραυματισμούς. Οι υπόλοιποι πέθαναν κατά κύριο λόγο από σκορβούτο, ή δυσλειτουργίες του οργανισμού, προερχόμενες από έλλειψη βιταμινών. [8Β]+[9]
Με βάσει τα ανωτέρω λοιπόν, ο αποκλεισμός της περίπτωσης θανάτου από σκορβούτο, ολόκληρου του πληρώματος κάποιων ιστιοφόρων, σε κάποιο σημείο, κάποιου ωκεανού, δε θα ήταν σωστό. Αν αυτό κάποιες φορές συνέβη, τα ίδια πλοία και για συγκεκριμένο διάστημα, μικρό ή μεγάλο, θα συνέχισαν να περιπλανώνται στο πέλαγος, με σηκωμένα τα πανιά, γερά ή ξεσχισμένα, στη διάταξη που το τελευταίο χέρι τα σενιάρισε, έρμαια του αέρα ή του κύματος, μέχρι να τα καταπιεί η θάλασσα. Κι αυτός που τα είδε, σίγουρα εμίλησε τουλάχιστον για ότι αντίκρισαν τα μάτια του. Αν όμως ελειτούργησε έστω και λίγο, η «γνωστή Ναυτική Φαντασία», τότε μια νέα ιστορία για πλοία φαντάσματα, διανθισμένη από στοιχεία του ψυχικού κόσμου κάθε αφηγητή είχε γεννηθεί.
Οι θρύλοι που σχετίζονται με την θάλασσα, έχω την αίσθηση ότι εγγίζουν και υποβάλλουν πιο εύκολα τον ναυτικό, παρά όποιον άλλο. Δυσκολεύομαι να πω το γιατί, αλλά το διαπίστωσα μια φορά ο ίδιος. Πιο συγκεκριμένα: αρχές καλοκαιριού του 1980, λίγο πριν φύγομε μ’ ένα καράβι απ’ το Μομπίλι της Αλαμπάμας (κόλπος του Μεξικού), για Παρανάγγουα Βραζιλίας, εδιάβασα σε Αμερικάνικο περιοδικό, ένα άρθρο αφιερωμένο στην εκπαίδευση των δοκίμων της Αμερικανικής Ακτοφυλακής. Κεντρική φιγούρα του, ένα υπέροχο ιστιοφόρο, εκπαιδευτικό των δοκίμων της. Δύο περίπου μέρες αργότερα, εν πλω, μάλλον απογευματάκι, κάπου μεταξύ κόλπου του Μεξικού και Καραϊβικής, κάτι εκοίταζα στο αριστερό κατάστρωμα, ενώ πιο πέρα ο ανθυποπλοίαρχος (ο Κ.Σ. από την Μυτιλήνη), σκυμμένος, εμετρούσε με μια κορδέλα τα υπόλοιπα σαβούρας στα διπύθμενα*. Ο καιρός ήταν ανατολικός γύρω στα 4 μποφόρ κι ο ουρανός διάσπαρτος από χαμηλωμένα σύννεφα. Όποιο απ’ αυτά έφερνε βροχή, ενώνοταν σαν κουρτίνα με την θάλασσα και δε σ’ άφηνε να δεις τίποτε από πίσω του. Έτυχε να κοιτάζω σ’ ένα απ’ αυτά κοντά στο πλοίο μας, όταν τελείως απροσδόκητα είδα να ξεπροβάλει αργά αργά από μέσα του μια περίεργη γιγάντια σιλουέτα, που λίγο λίγο έπαιρνε τη μορφή ιστιοφόρου μ’ ανοιχτά πανιά. Μεγαλοπρέπεια. Δε νομίζω ότι θα υπάρξει σκηνοθέτης που θα μπορέσει να σκηνοθετήσει επιβλητικότερη και ρομαντικότερη εμφάνισή καραβιού. Με συνεπήρε. Στο νου μου ήρθε αμέσως η φωτογραφία του περιοδικού που πιο πάνω ανέφερα κι έκατσα να το καμαρώσω.
Ο ανθυποπλοίαρχος ευρίσκονταν στην προέκταση της ματιάς μου και τον έβλεπα καλά, χωρίς να το προσπαθώ. Όταν σήκωσε το κεφάλι κι αντίκρισε αυτό το θέαμα, τα μάτια του αμέσως επετάχτηκαν έξω απ’ τις κόγχες και τρομοκρατημένος επήρε στάση φυγής. Τι είναι αυτοοό; μου φώναξε εκτός εαυτού. Αν του ‘λεγα το πειρατικό του κάπτεν Μόργκαν, δε ξέρω που θά ‘κανε στάση. Η ηρεμία όμως του προσώπου μου και η απάντησή μου στη συνέχεια, τον καθησύχασε. Εκπαιδευτικό της Αμερικανικής Ακτοφυλακής του απάντησα, χωρίς να δείξω ότι έπιασα τον φόβο του. Με καθυστέρηση κάποιων στιγμών, αυθόρμητα μου αποκάλυψε: «Εγώ πίστεψα ότι βλέπω πλοίο φάντασμα» και ξέρω ότι έλεγε αλήθεια πέρα για πέρα.
Μετά την έστω περιληπτική αναφορά που κάναμε στα πλοία φαντάσματα, απομένει να πούμε κάτι, όπως άλλωστε το προείπαμε και για τα γιγάντια κύματα, για τα οποία μας μιλούσαν ή μας μιλούν ακόμη και οι σημερινοί ναυτικοί. Δεν το ξέχασα, αξίζει όμως να τους αφιερώσομε ένα ξεχωριστό κεφάλαιο και ν’ ασχοληθούμε λίγο πιο διεξοδικά μαζί τους. Το προσπαθώ στο επόμενο κεφάλαιο και νομίζω ότι θα με δικαιολογήσετε για τον διαχωρισμό, αφού το διαβάσετε.
Γλωσσάρι
Ποδίζω
γυρίζω το πλοίο τα εμπρός-πίσω (συνήθως για να πιάσω λιμάνι απάνεμο ή και να δεχθώ τον καιρό πιο μαλακά).
Διπύθμενο
δεξαμενή (σαβούρας, νερού ή καυσίμων) που σχηματίζεται στον χώρο, μεταξύ πανιόλου (η επίπεδη επιφάνεια που βλέπομε σ’ ένα κενό αμπάρι, όταν το κοιτάζομε από πάνω) και του εξωτερικού κελύφους του πλοίου.
Πηγές
1A. The Associated Press – Daily News :“ Coast Guard cannon sinks Japanese ghost ship damaged in tsunami”, April 6, 2012.
1Β. Wopular, news sites, “ Ryou - un Maru”.
1Γ. Daly Mail reporter, “Last voyage of the ghost ship: Fishing boat washed up by Japanese tsunami is sunk by U.S. cannons”, MailOnline, 5 April 2012.
1Δ. Edward H. Lundquist, “U.S. Coast Guard Sinks Drifting Japanese “Ghost Ship” “, Defence Media Network, April 11, 2012
2Α. James Franklin Briggs, “In the Wake of the Mary Celeste”, New Bedford Whaling Museum, Old Dartmouth Historical Sketch Number 74,
2Β. “High Seas Drifter: The Μary Celeste”, Bermuda Triangle.org, Home > Bermuda Triangle Database > Missing Ships > The Mary Celeste, Part I.
3Α. Jane Yolen, “The Mary Celeste, an unsolved mystery from history ”, 1999, ISBN 0-689-85122-7
3Β. Brian Hicks, “Ghost Ship: the mysterious true story of the Mary Celeste and her missing crew”, Random House Publishing Group, New York, 2004, ISBN 0-345-46391-9.
3Γ. Lionel & Patricia Fanthorpe, “ The world’s greatest unsolved mysteries”, Toronto Canada, Hounslow Press, 1997, ISBN 0-88882-194-8. σελίδες 76 έως 86.
3Δ. Κωνσταντίνος Δαλημπασης, «Το αίνιγμα του y Celeste”, e – Telescope, 02 Feb. 2003.
3Ε. Captain David Williams, “Mary Celeste was abandoned during a seaquake!” , 1977.
3Z. Charles Edey Fay, “The Story of the “Mary Celeste”, Dover Publications 1988,
ISBN – 10: 0486257304.
4A. Paul Begg, “ The classic Case of the Mary Celeste”, παράγραφος: Guilty Until Prooved Innocent, βασισμένο στο βιβλίο: “The Unexpected Mysteries of Time and Space, Volume4, Issue 48 & Volume 5, Issue 50.
4Β. James Franklin Briggs, “In the Wake of the Mary Celeste”, Old Dartmouth Historical Sketch Number 74, κεφάλαιο : Further Proceedings, τελευταία παράγραφος, New Bedford Whailing Museum, New Bedford Ma. USA,
4Γ. Jess Blumberg, “Abandoned Ship: the Mary Celeste”, Smithsonian magazine, November 2007.
5Α. Ghost Ships, παράγραφος Historically attested
5Β. Evan Andrews, “Top 10 Ghost Ships”, TOPTENZ, Octo. 26, 2009, Bizarre,
5Γ. Real Ghost Ships: 10 Mysterious Abandoned Sea Vessels
Article by Steph, filed under Abandoned Places in the Architecture category.
6Α. Brian Jacques, “ Castaways of the Flying Dutchman”, ISBN 0-441-00914-X, The Berkley Publishing, New York, 2001
6Γ. Van Hunks, The Flying Dutchman, Ghost Ship of the Cape”,
6Δ. M. Vega, “The Flying Dutchman”, Life Paths 360, Mythology and Folklore, March 4, 2009, παράγραφος 5.
6Ε. Jim Stear, “The Legend of the Flying Dutchman”, Avalance Press, October. 2011.
7Α. Aaron Green, “The Flying Dutchman Synopsis – The Story of Wagner’s Opera”, About.com, Classical Music.
7B. Thomson Smile, “Opera Explained, An Introduction to… Wagner: The Flying Dutchman”, Naxos 8.558013, ISBN: 1-84379-076-9
7Γ. The Flying Dutchman (opera) - Wikipedia, the free encyclopedia http://en.wikipedia.org/wiki/The_Flying_Dutchman_(opera)
8Α. Wikipedia: Scurvy, κεφάλαια: History, Early Modern Era - παράγραφος-2, 18th century-παράγραφος 3, 19th century.
8Β. This article is based on a Lecture given at the
Royal College of Physicians of London in April
1998 by SIR JAMES WATT KBE MS MD FRCS FRCP
FSA, College Lectures:“The medical bequest of disaster at sea:
Commodore Anson's circumnavigation 1740-44”, Journal of the Royal College of Physicians of London Vol. 32 No. 6 November/December 1998, σελίδα 572 – δεξιά στήλη παράγραφος 4 και σελίδα: 577 – παράγραφος Homecoming.
8Γ. Lynne Goebel, MD, Scurvy”, MedScape, WebMD, 21-3-2013.
8Δ. e-Rheumatology.gr -“Σκορβούτο»,
8Ε. Ulrich Tröhler, Institute of Social and Preventive Medicine (ISPM), University of Bern, Switzerland, “James Lind and Scurvy: 1747-1795”, JLL Bulletin: Commentaries on the history of treatment evaluation (2003).
8Ζ. Joris R. Delanghe, Michael R. Langlois…, “ Vitamin C defiviency: more than just a nutritional disorder”, Genes Nutr. 2011 Novenber; 6(4): 341-346, Published online May 26. doi : 10.1007/s12263-011-0237-7, παράγραφος: scurvy...
8H. Drymon Μ.Μ., “Disguised as the Devil: How Lyme Disease Created Witches and changed History”, Wythe Avenue Press, USA, 2008, ISBN 978-0-6152-0061-3, σελίδα 114, παράγραφος 4.
9. Jason Allen Mayberry, “Scurvy and Vitamin C – Food and Drug Law”, Leda at Harvard Law School, Class 3L Paper, April 27, 2004, παραπομπή 173 – 174 – 180 και
222-223-224-225-226.
10A. Chris Carlson, “Wind Powered Transportation … Back Then”, Digital Archive @ Found SF, Historical Essay.
10B. Australian National Maritime Museum, “Clipper Ships – greyhounds of the sea”,
Exhibition shown at Australian National Maritime Museum 25 May 2006 - 24 June 2007.